Nga: James Cameron (botuar në revistën “The Atlantic” më 1963)
… Ne, të shtatëmbëdhjetë personat që qëndruam në Hotelin “Adriatik” [në Durrës], jehonim dhe tundeshim rreth zbrazëtisë së tij, si bizele të thata në kanaçe. Çdo ditë kamerierët shtronin “filozofikisht” tavolinat e restorantit për treqind darkues; por, çdo ditë u shërbenin të njëjtëve, shtatëmbëdhjetë klientëve.
Ushqimi ishte pothuajse, nëse jo i mjaft, i papërshkrueshëm i tmerrshëm. Unë nuk jam gastronom në rastin më të mirë; për më tepër, me kalimin e viteve, kam ngrënë në kaq shumë rrethana të pafavorshme dhe nga kaq shumë kuzhina vërtet të tmerrshme, saqë kam arritur ta konsideroj veten pothuajse po aq njohës të ushqimit të keq sa njerëzit e tjerë të mirë. Por, këtu në Durrës, ishte diçka që tejkalonte çdo gjë, që unë mbaj mend.
Është shumë e vështirë të përkufizosh natyrën e tij, përveçse të thuash se ishte ushqimi ballkanik i çuar në fundin e tij tejet të dëshpëruar: makarona që ishin gatuar, ose me sa duket po, shumë ditë më parë, pastaj kaluan në një proces ngjeshjeje; copa të paqarta dhe të pamundura të mishit të ndenjur, të nënshtruar ndaj nxehtësisë së shkurtër dhe të pamjaftueshme; domate të zbrazëta të mbushura me një lloj tallashi bimor.
Më çuditi që nuk duhej të kishte fare peshk, derisa u bë shpjegimi: nuk kishte peshkatarë. Nuk kishte peshkatarë, sepse nuk kishte varka. Me Italinë, vetëm pesëdhjetë milje larg përtej Adriatikut, kush do ta linte një peshkatar të kalonte në horizont, pasi ai me siguri nuk do të kthehej më kurrë?
Pra, për qëndrimin tim në Durrës, jetoja pothuajse vetëm me bukë e cila ishte jashtëzakonisht e mirë, dhe me kajsi që ishin me shumicë, dhe konjak që ishte më mirë se asgjë tjetër. Një zhgënjim dërrmues e turbulloi javën: këtu ishte vendi i parë në të gjithë botën ku gjeta një verë krejtësisht të papijshme, që nuk mund të thuhet lehtë, pasi mund të pi pothuajse çdo gjë.
Gjatë të gjitha aktiviteteve tona, siç është fjala, ne kemi marrë pjesë dhe jemi të vetëdijshëm për një numër mjaft efektiv të asaj që në shoqëri të tilla si kjo, quhet në mënyrë të pasaktë “polici sekrete”. Ata u ulën nëpër qoshe, kërkonin dhe përgjonin çifte në skajet e lokaleve, fshiheshin rreth hollëve në një mënyrë thuajse të padukshme. Ata gjendeshin gjithmonë të grupuar rreth tavolinave, në ato pjesë jo mikpritëse dhe të ftohta të hollëve të hoteleve, ku asnjë mysafir normal nuk qëndronte kurrë, dhe sa herë që dikush i binte në sy, gjë që ndodhte jashtëzakonisht rrallë, ata e hidhnin shikimin në tavolinë.
Ata ishin sipas çdo standardi, policët sekretë më të spikatur që kam parë ndonjëherë në një përvojë mjaft të gjatë të profesionit të tyre. Ata ishin të veshur gjithmonë me këmisha dhe kostume, vetëm paksa më pak të veshura dhe të vjetruara se të gjithë të tjerët, dhe ata thjesht dalloheshin ngase ishin të rruar më mirë. E vetmja gjë që ata kishin të përbashkët ishin veshmbathjet e tyre, këpucë lëkure me sa duket të prodhuara nga fabrikat vendase të ndërtuara në mënyrë të tillë që lëshonin një kërcitje të ashpër dhe depërtuese në çdo hap.
Këta individë kishin disa emra; ata quheshin “Sigurimi”, ose nganjëherë “drithëra”. Të gjitha shoqëritë e drejtuara në këtë sistem, shpikin eufemizma për rojet e veta; për disa arsye, në Shqipëri ata kishin ardhur të quheshin “Historianë”. Nuk ishte një emër i keq, duke kombinuar respektin, neverinë dhe një lloj saktësie të lirë.
“Historianët”, rrallë dilnin në dritën verbuese të bregut të detit, duke preferuar të uleshin së bashku në grupin e tyre misterioz e të heshtur, brenda ambienteve të hotelit. Prandaj, pjesën më të madhe të kohës e kaloja në det, ose në plazh. Në një drejtim shtrihej një skelë e vogël ose bankinë; në drejtimin tjetër kishte vetëm nja dyqind metra për të ecur, përpara se të vinim te ushtarët. Ata u sollën rreth një shtëpie prej betoni, duke vënë mitralozat e tyre dhe duke pështyrë bërthama qershie që sapo i kishin përtypur.
Përtej asaj pike mund të mos shkojmë, “sepse” më thane: “Ne nuk i kemi pastruar ende fushat e minuara nga lufta”. Dukej një arsye kurioze. Pas muzgut, një bateri me projektorë, shpërtheu nga një shkëmb përtej detit. Diku përgjatë atij bregdeti, kishte qenë vendndodhja e repartit të nëndetëseve, të ndërtuara vite më parë nga Marina Sovjetike. Rusët ishin tërhequr muaj më parë, por, sipas legjendës, jo më parë se shqiptarët që kishin arritur të sekuestronin dy prej anijeve nënujëse. Por, kjo ishte disa milje larg, diku në jug. Nja dyqind metra ishte kufiri i hetimeve të mia, dhe duke qenë tashmë në siklet, nuk isha i gatshëm të shtyja fatin tim.
Përballë hotelit, në rrugët detare jashtë limanit të Durrësit, herë pas here hynte ose dilte një anije. Një anije nuk lëvizi kurrë, sepse ishte gjysmë e mbytur dhe “pushonte” në një kënd në shtratin e detit. Jo shumë kohë përpara mbërritjes sonë, kishte ndodhur e pashmangshmja: një nga këta vizitorë të rrallë në një port pothuajse të shkretë, kishte zgjedhur nga një gabim i pallogaritshëm, të kalonte shtegun të një tjetri, dhe përkundër të gjitha gjasave të imagjinueshme, ata ishin përplasur. Ajo anije mbeti aty gjatë gjithë kohës që isha në Durrës dhe pa dyshim që është ende atje.
Megjithatë, Durrësi ishte litari i shpëtimit. Vitin e kaluar, shqiptarët kishin arritur të importonin një ngarkesë drithi; ishte blerë nga kinezët nga Kanadaja, e paguar në rubla të kleringut, e dërguar përtej Atlantikut me anije të Gjermanisë Perëndimore. E tillë ishte lidhja me botën e jashtme, sa e ndërlikuar aq edhe e dobët.
Tashmë isha në dijeni të paaftësisë së rëndë që e kisha frikë në mënyrë të pandërgjegjshme, që nga ora e mbërritjes sime në Tiranë: nuk kisha çfarë të lexoja. Ky nuk ishte, siç ndodh shpesh, një menaxhim i keq; duke më konfiskuar librat në doganë, Shqipëria më kishte hequr të gjitha burimet e mia. Nuk kishte asgjë për të lexuar në hotel, asgjë çfarëdo, të çfarëdo lloji apo, në asnjë gjuhë; arti i përcjelljes së mendimit me fjalën e shkruar, mund të mos ishte shpikur kurrë; Caxton kishte jetuar kot.
Mund të kisha mbushur një orë apo më shumë, duke u përpjekur të mësoja ndonjë fjalë aty-këtu nga gazeta kryesore, “Zëri i Popullit”, por, sado i çmendur që tingëllon, nuk më lejuan ta kisha një të tillë. Duke mbartur edhe më tej pabesueshmërinë, kur i kërkova udhërrëfyesit tonë ciceron të përkthente një ose dy nga titujt për mua, ai tha se edhe kjo nuk ishte e mundur. Meqenëse është një besim njerëzor se ai mund të kishte frikë se ndonjë gjë tjetër përveç “institucionit të besës” kishte rrëshqitur në një botim kaq të censuruar, si “Zëri i Popullit”, unë mund të supozoja vetëm në errësirë, se kjo ishte pjesë e dënimit tim për atë “izolim” të pafalshëm …
